İş Hukuku Nedir? Özellikleri Nelerdir?

İş Hukuku Nedir?

İş hukuku, işçi ile işveren arasındaki iş ilişkilerini, hak ve yükümlülükleri düzenleyen hukuk dalıdır. Bireysel ve toplu iş ilişkilerini kapsayacak şekilde geniş bir çerçeveye sahiptir. Sadece bir iş akdinin imzalanmasından ibaret olmayan iş hukuku, çalışma koşullarından çalışma saatlerine, çalışanın sağlık ve güvenliğine kadar pek çok alanda koruma sağlar.

İş hukuku bireysel iş hukuku ve toplu iş hukuku olmak üzere iki ana dala ayrılır. Bireysel iş hukuku, tek bir işçi ile işveren arasındaki ilişkileri düzenler. Toplu iş hukuku ise sendikalar, toplu sözleşme, grev ve lokavt gibi kavramları konu alır. Böylece bireysel haklarla birlikte toplu haklar da koruma altına alınmış olur.

İş Hukukunun Özellikleri Nelerdir?

İş hukuku özellikleri ile diğer hukuk dallarından ayrışır. En temel fark, çalışanı koruma amacı taşımasıdır. İşveren ile işçi arasında doğal bir güç dengesizliği bulunduğu kabul edilir ve iş hukuku bu dengesizliği dengelemeye çalışır.

Başlıca özellikler:

• Emredici Kurallar: Tarafların kendi aralarında aksini kararlaştıramayacakları zorunlu düzenlemeler bulunur.
• Koruyuculuk: Özellikle işçiyi koruma amacı güder.
• Sosyal Adalet: Toplumsal barışı ve sosyal adaleti sağlamaya katkı sunar.
• Gelişime Açıklık: Ekonomik ve teknolojik gelişmelere paralel olarak sürekli güncellenir.

Ayrıca iş hukuku, bireysel sözleşme özgürlüğü ilkesi ile birlikte devletin denetim rolünü de barındırır. Yani taraflar serbest bir şekilde sözleşme yaparken devlet, bu süreçleri yakından izler ve gerekirse müdahale eder.

İş Hukuku Kimleri Kapsar?

İş hukuku, bir işverenin emir ve talimatı altında çalışan, bağımlı bir şekilde hizmet sunan tüm işçileri kapsar.

Ayrıca bazı durumlarda bireysel iş hukuku kapsamına giren yönetici seviyesindeki çalışanlar da bu korumalardan yararlanabilir. Hizmet akdi bulunmayan, bağımsız çalışanlar (freelancerlar gibi) ise genel olarak iş hukuku kapsamında değerlendirilmez.

Stajyerler, çıraklar ve belirli süreli sözleşmelere tabi çalışanlar da belli koşullar altında iş hukukunun koruma alanı içine girebilir.

Çalışma Süreleri ve Fazla Mesai

İş hukukunun günlük hayatı etkileyen yönlerinden biri de çalışma süreleri ve fazla mesai düzenlemeleridir.

Üç ana başlık üzerinden incelenebilir:

• Haftalık Çalışma Süresi: İş Kanunu'na göre haftalık çalışma süresi en fazla 45 saat olarak belirlenmiştir. Bu süre, işçinin haftalık çalışmasını düzenlerken işveren tarafından haftanın günlerine dengeli bir şekilde dağıtılmalıdır.
• Günlük Çalışma Süresi: Bir işçinin bir gün içerisindeki çalışma süresi, ara dinlenmeler hariç olmak üzere 11 saati geçemez.
• Fazla Mesai: Haftalık 45 saatin üzerindeki çalışmalar fazla mesai olarak değerlendirilir. Fazla mesai ücreti, normal saatlik ücretin yüzde 50 fazlası oranında ödenir. Fazla mesai yapılabilmesi için işçinin yazılı onayının alınması zorunludur.

İşten Çıkarma ve Tazminat Süreci

Bir çalışanın işten çıkarılması süreci, yalnızca ekonomik veya organizasyonel bir karar olmanın ötesinde, hukuki açıdan da ciddi yükümlülükler içerir. İş hukuku, işten çıkarma sürecinin adil, şeffaf ve yasalara uygun şekilde gerçekleşmesini sağlamak amacıyla çeşitli düzenlemeler getirmiştir. İşten çıkarma ve tazminat süreciyle ilgili dikkat edilmesi gereken başlıca hususlar şunlardır:

• Haklı Sebep Göstermeksizin Fesih Yasağı: İşverenler, iş sözleşmesini feshederken geçerli bir neden sunmak zorundadır. İşçinin performans yetersizliği, işyerinde olumsuz davranışlar, ekonomik gerekçeler veya işyerinin kapanması gibi somut ve ispatlanabilir nedenler bulunmalıdır. Aksi takdirde işçi işe iade davası açabilir ve ek tazminat taleplerinde bulunabilir.
• İhbar Sürelerine Uyma Zorunluluğu: İş sözleşmesini feshetmeden önce işçiye belirli bir ihbar süresi tanımak veya bu sürenin ücretini peşin ödemek zorunludur. İhbar süresi, işçinin kıdemine göre 2 ile 8 hafta arasında değişir. İhbar süresine uyulmaması halinde işçi, ihbar tazminatı talep etme hakkına sahiptir.
• Kıdem Tazminatı Ödeme Yükümlülüğü: İşçi, aynı işverene bağlı olarak en az bir yıl çalışmış ve iş sözleşmesi işveren tarafından haksız bir nedenle feshedilmişse, kıdem tazminatı almaya hak kazanır. Kıdem tazminatı, işçinin çalıştığı her yıl için 30 günlük brüt ücret üzerinden hesaplanır.
• Fesih Bildiriminin Yazılı Yapılması: İşten çıkarma işlemi yazılı olarak yapılmalı ve işçiye fesih sebebi açıkça belirtilmelidir. Yazılı bildirim yapılmaması durumunda işçi, feshi geçersiz saydırmak için dava açabilir.
• Toplu İşten Çıkarmalarda Özel Yükümlülükler: İşverenler, belirli sayıda işçiyi toplu şekilde işten çıkarmayı planladıklarında, bu durumu önceden Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ile ilgili sendikalara bildirmek zorundadır. Toplu işten çıkarma süreçlerinde, işçiler için ek koruma mekanizmaları devreye girer.
• İşsizlik Sigortası Hakkı: İşten çıkarılan işçiler, belirli şartları sağlıyorsa işsizlik ödeneğinden yararlanabilirler. Bu hak, işçilerin işsiz kaldıkları dönemde temel ihtiyaçlarını karşılayabilmeleri açısından büyük önem taşır.

İzin Hakları ve Tatil Günleri

Çalışanlar için dinlenme hakkı, en az çalışma kadar önemlidir. Bu nedenle yıllık izin hakları iş hukukunda detaylı şekilde düzenlenmiştir.

İşçinin çalışma süresine bağlı olarak:

• 1-5 yıl aralığında çalışanlara 14 gün,
• 5-15 yıl arasında 20 gün,
• 15 yıl ve üzeri için 26 gün

yıllık ücretli izin hakkı tanınır.

Ayrıca resmi tatil, ulusal bayram ve hafta tatili gibi haklar da işçilere sağlanmak zorundadır.

İşverenin Sorumlulukları Nelerdir?

İşverenler sadece maaş ödemekle sorumlu değillerdir. Çalışanların sağlığını, güvenliğini ve temel haklarını da korumakla yükümlüdür. İşverenlerin yükümlülükleri, işçi haklarının güvence altına alınması ve iş yerindeki huzurun sağlanması açısından büyük önem taşır. Başlıca sorumluluklar şunlardır:

• İş Sağlığı ve Güvenliği Önlemlerini Almak: İşverenler, çalışanların iş kazası ya da meslek hastalığı gibi risklerle karşılaşmaması için gerekli tüm iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini almak zorundadır. Bu kapsamda işçilere eğitimler verilmesi, risk analizlerinin yapılması ve güvenli bir çalışma ortamı sağlanması gereklidir.
• Eşit Davranma İlkesine Uymak: İşveren, çalışanlar arasında cinsiyet, yaş, din, dil, ırk veya siyasi görüş gibi nedenlerle ayrımcılık yapamaz. Eşit işe eşit ücret prensibine bağlı kalınmalı ve tüm çalışanlara adil davranılmalıdır.
• Ücretleri Zamanında Ödemek: İşveren, işçinin emeğinin karşılığı olan ücreti tam ve eksiksiz şekilde, yasal süreler içerisinde ödemek zorundadır. Ücretlerin geç ödenmesi veya eksik ödenmesi hem hukuka aykırıdır hem de işçinin ekonomik ve psikolojik dengesini olumsuz etkiler.
• Fazla Mesai Ücretlerini Karşılamak: İşçiden fazla mesai talep edilmesi durumunda, bu çalışmanın karşılığı olan fazla mesai ücreti işçiye eksiksiz olarak ödenmelidir. İşçiden yazılı onay alınmadan fazla mesai yaptırılması da yasal değildir.
• Yıllık İzin ve Tatil Haklarını Tanımak: İşverenler, çalışanların yıllık ücretli izin hakkını kullanmalarına engel olmamalı ve resmi tatillerde çalışmayan işçilerin ücretlerini kesmemelidir.
• Haklı Sebep Olmaksızın İşten Çıkarma Yapmamak: İşveren, işçiyi keyfi sebeplerle işten çıkaramaz. İşçinin performans durumu, iş yerindeki davranışları veya ekonomik zorunluluklar gibi objektif gerekçelerle iş akdinin feshi mümkündür. Aksi takdirde, işçi açacağı davalarla kıdem ve ihbar tazminatı gibi haklarını talep edebilir.
• Çalışanların Haklarını Bilgilendirmek: İşverenler, çalışanlarına iş sözleşmeleri, iş yeri kuralları ve hakları konusunda gerekli bilgileri sağlamakla yükümlüdür. İşçilerin bilgilendirilmesi, iş yeri barışı ve yasal uyumluluk açısından kritik öneme sahiptir.